تغییرات اقلیمی و تهدید میراث فرهنگی در نقاط مختلف جهان فرق دارد - مجله تانی بای

شورای بین المللی محوطه ها و بناهای تاریخی (ایکوموس) روز 18 آوریل را به عنوان روز جهانی محوطه ها و بناهای تاریخی نامگذاری نموده و هرساله در این روز فعالیت های مختلفی در راستای اشاعه فرهنگ و تاکید بر اهمیت حفظ میراث فرهنگی در کشورهای جهان انجام می گردد.

هدف از گرامیداشت روز جهانی محوطه ها و بناهای تاریخی، تشویق افراد و جوامع محلی به آگاهی افزایی درباره اهمیت میراث فرهنگی در زندگی، هویت و اجتماع آنهاست. این روز بعلاوه بر توسعه آگاهی ها درباره تنوع و آسیب پذیری میراث فرهنگی در جهان و اهمیت کوشش برای حفظ و نگهداری از آنها تمرکز دارد.

ایکوموس جهانی هر سال شعاری را برای روز جهانی محوطه ها و بناهای تاریخی در نظر می گیرند و میراث و اقلیم شعار سال 2022 است. در این راستا با سیدهادی احمدی روئینی (مدیرکل حفظ و احیای بناها، محوطه ها و بافت های تاریخی وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی) به تبادل نظر نشستیم تا درخصوص برنامه هایی که برای این روز جهانی در نظر دارند و اهدافی که در پس برگزاری این برنامه ها جهت آگاهی رسانی به عموم جامعه و البته مسئولان دستگاه های مختلف ذیربط درخصوص محوطه ها و بناهای تاریخی وجود دارد، صحبت کنیم.

در ابتدا از برنامه هایی که برای روز جهانی محوطه ها و بناهای تاریخی در نظر دارید، بگویید. شعار سال جاری میراث و اقلیم است، آیا برنامه هایی که ایران در این روز برگزار می نماید با شعار سال ایکوموس همسوست؟

براساس مقاله تغییرات اقلیمی و تهدید میراث فرهنگی در نقاط مختلف جهان فرق دارد، باید بدانید که سال جاری نیز روز جهانی یادمان ها و محوطه های تاریخی با شعار میراث و اقلیم در جهان پاس داشته می گردد. شاید تا به امروز و طی چندین سال گذشته یادگاری نویسی روی بنای تاریخی یا انجام طرح های عمرانی و توسعه ای از جمله موضوعاتی بودند که میراث فرهنگی را به نوعی تهدید می کردند اما این روزها با تغییراتی که بشر در نظم جهان بوجود آورد و آن را برهم زده میتوان گفت، جدی ترین تهدیدی که اکنون میراث فرهنگی با آن روبروست، همین تغییرات اقلیمی است و به نوعی این تهدید با هست و نیست آثار و محوطه های تاریخی ارتباط دارد.

وقتی درخصوص فرونشست صحبت می کنیم، درخصوص یک کاشی در میدان امام نیست بلکه تمام میدان امام را دربرمی گیرد. این موضوع بسیار گسترده است و با توجه به ذات و ساخت بناهای تاریخی و کهولتی که دارند، بیش از سایر چیزها در معرض خطر هستند. این دلیلی است که سال جاری را به نام میراث و اقلیم نامگذاری نموده اند. از طرف دیگر بعضی معتقد هستند که بناهای تاریخی که قدمت زیادی دارند، بسیاری از این تغییرات را طی سالیان گذشته تجربه نموده اند از این رو در عین آنکه می توانند در معرض خطر این تغییرات اقلیمی قرار بگیرند، خودشان هم می توانند سند و دانشی برای امروز باشند که چگونه بتوانیم از این موضوع گذر کنیم. بطور مثال، قنات می تواند شاهدی برای ما باشد که چگونه با خشکسالی روبرو شویم.

برنامه هایی که برای روز جهانی یادمان ها و محوطه های تاریخی در نظر داریم در استانهای مختلف بنابر ظرفیت و شرایطی که دارند، فرق دارد. تعداد زیادی سمینار و نشست تخصصی برگزار خواهد شد. البته با توجه به آنکه سال جاری پفراینده کاروانسراهای ایرانی برای ثبت در یونسکو ارسال شده و طی یک تا دوماه آینده مورد آنالیز و داوری قرار خواهد گرفت، از این رو به عنوان یکی از بزرگترین پفراینده های ایران که تا به امروز ارسال شده حتی یکی از بزرگترین پفراینده ها در عرصه بین المللی، درصدد معرفی 56 کاروانسرای انتخاب شده برای این پفراینده در قالب نمایشگاه عکس برآمدیم که طیف گسترده ای از انواع کاروانسراها از لحاظ معماری، مصالح و دوره ساخت را دربرمی گیرند و پراکندگی قرارگیری آنها در 26 استان کشور است. این نمایشگاه در ساختمان مرکزی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برگزار گردید. این نمایشگاه تا 29 فروردین ادامه خواهد داشت و بعد از آن به صورت برخط در دسترس علاقمندان خواهد بود.

تقدیر از استادکاران، منتخبین سرمایه گذاران حفاظت از بناهای تاریخی و پیشکسوت حوزه حفاظت نیز از جمله برنامه های سال جاری هستند.

ارتباط برگزاری نمایشگاه عکس کاروانسراهای ایرانی نامزد ثبت جهانی با شعاری که ایکوموس برای سال 2022 درنظر گرفته چیست؟ آیا با در نظر گرفتن شعار سال این نمایشگاه را برگزار نموده اید یا اهداف دیگری دارید؟

شاید بطور مستقیم ارتباطی با اقلیم نداشته باشد اما به عنوان گونه خاصی از یادمان های ایرانی که صرفا ایرانی است در نظر گرفته شد. البته تمام این کاروانسراها در معرض تغییرات اقلیمی قرار دارند و با توجه به مناطقی که این کاروانسراها در آن قرار دارند، میتوان گفت یکی از آسیب پذیرترین ها نیز محسوب می شوند. در عین حال، کاروانسراها یکی از معدود بناهای معماری ایرانی هستند که بیش از سایر بخش ها با ناملایمات طبیعی دست و پنجه نرم نموده اند و همچنان پابرجا به جای مانده اند.

با توجه به آنکه سازمان اوقاف یکی از بخشهایی است که بیشترین تعداد بناها و محوطه های تاریخی را در اختیار دارد آیا قرار است اتفاق خاصی در مورد ارتباط بیشتر وزارتخانه میراث و گردشگری و سازمان اوقاف جهت حفاظت و بازسازی بناها و محوطه های تاریخی رخ دهد؟ البته سالهاست که موافقت نامه حفاظت از بناهایی که متولی آنها سازمان اوقاف است با وزارتخانه میراث منتعقد شد، با توجه به این موافقت نامه، آیا اوقاف همکاری های لازم را برای حفاظت از این آثار تاریخی دارد؟

با توجه به آنکه موافقت نامه حفاظت از بناهایی که متولی آنها سازمان اوقاف است و تحت نظر وزارتخانه میراث هستند به اتمام رسیده بود، این موافقت نامه بروزرسانی شد و بزودی این تفاهم نامه امضا خواهد شد.

از آنجا که بسیاری از آثار تاریخی که علاوه بر قدمت تاریخی ریشه در باورهای دینی و مذهبی عموم جامعه دارند، تحت نظر اوقاف است از این رو احتیاج است تا تعاملات و همکاری بیشتری باهم داشته باشیم. البته میتوان گفت در بخش مدیریت اوقاف و در حوزه ستادی هیچ مسئله ای نداریم و همراهی بسیار خوبی دارند. اما بیشترین مشکل را در تولیت های جز داریم که بعضا حتی بخشنامه ها و ساختار ستادی خودشان را هم دنبال نمی نمایند. درواقع میتوان گفت بعضا مجموعه ها و هیات امناهایی هستند که جزیره ای عمل می نمایند و در حوزه رعایت ضوابط حفاظتی با آنها مشکل داریم. حتی در بعضی موارد شاهد آن هستیم که همین افراد سبب تخریب آثار و بناهای تاریخی شده اند و تصمیمات خودسرانه بعضی افراد مسبب این عمل بود.

هرچند این موارد کاهش یافته اما همچنان وجود دارد از این رو در تفاهم نامه آماده شده سعی شد تا این موارد به صورت جدی تر پیگیری گردد. درعین حال در روز جهانی بناها و محوطه های تاریخی، مدیران کل میراث و گردشگری استانها نشست هایی با مدیران کل اوقاف استان برگزار خواهند کرد تا درخصوص مسائل و اجرای تفاهم نامه به تبادل نظر بنشینند.

صحبت از اوقاف به میان آمد و تولیت های بناهای مذهبی در این زمره قرار میگیرند. آیا این تفاهم نامه که از آن یاد کردید می تواند نویدبخش خبرهای خوبی درخصوص شرایط بافت تاریخی شیراز، مشهد و قم باشد؟ به نوعی شرایط بافت تاریخی شیراز که این روزها در گیر و دار تخریب قرار گرفته است، در روز جهانی بناها و محوطه های تاریخی مورد توجه قرار گیرد؟

درخصوص شرایط بافت تاریخی شیراز با توجه به آنکه از دفتر ما پیگیری نمی گردد اطلاع خاصی دراختیار ندارم. اما خبر بدی درنیامده که در انتظار خبر خوب باشیم. باید توجه داشت که تولیت های بافت شیراز، مشهد و… جدای از سازمان اوقاف هستند. البته قرار نیست در این روز خاص، اتفاق خاصی بیفتد. اما به عنوان یک کارشناس معتقد هستم هر روز که می گذرد شاید بتوان گفت به سمت مثبت پیش می رویم و مطالبات عمومی و مطالبات به حق، کارشناسی به نوعی پیش می رود که سایرین و کسانی که میراث را تخریب می نمایند، نمی توانند هر کاری را انجام دهند.

البته میتوان گفت مدیریت اوقاف در استان ها، نسبت به 30 سال گذشته تفاوت یافته و نگاه آنها به میراث فرهنگی نزدیک به نگاه ماست. البته سوتفاهم هایی در کلیات بناهای تاریخی و آیینی وجود دارد که بعضا هیات امناها گمان می نمایند که چون آن بنا در لیست میراث ملی ثبت است از این رو هزینه بازسازی و نگهداری بنا برعهده میراث فرهنگی است درحالیکه اینگونه نیست. بیشتر بناهای تاریخی و آیینی اموالی دارند که برای حفاظت از آن ها وقف شده اند و عایدی ناشی از آنها می تواند در همان محل هزینه گردد. هرچند ممکن است در بعضی موارد به یاری دولت احتیاج باشد اما ممکن است این یاری دولت به وسیله سازمان اوقاف باشد. نقش وزارتخانه میراث فرهنگی نظارت است.

بیشترین مشکل شما درحوزه اوقاف و بناها و محوطه های تاریخی در کدام استان است؟

نمیتوان گفت در فلان استان با مشکل خاصی روبرو هستیم، چرا که با تغییر آدم ها مسائل از بخشی به بخش دیگر می فرایند. بطور مثال ممکن است سال جاری در یکی از شهرستانها مشکل داشته باشیم اما سال بعد با تغییر مدیریت آنجا، مسائل برطرف گردد. به نوعی میتوان گفت مسئولان اوقاف در شهرستان ها سلیقه ای عمل می نمایند. بطور مثال در یکی از شهرهای استانی مانند چهارمحال و بختیاری کسی را داشتیم که راسا دستور تخریب یک امامزاده را داده بود. این درحالی است که فردی که جایگزین او شد، بسیار به امر حفاظت اهمیت میداد.

به نظر می رسد که قوانین و ضوابط نه تنها در وزارت میراث بلکه در سازمان اوقاف نیز شفاف و البته مثبت است اما اجرای آن گاها سلیقه ای می گردد. نباید فراموش کرد که در بعضی موارد نیز این هیات امناهای بناهای تاریخی و مذهبی هستند که تصمیماتی را می گیرند که برخلاف ضوابط اوقاف و وزارت میراث است. حتا در دوره ای شاهد آن بودیم که هیات امناها درصدد همسان سازی امامزاده ها برآمدند و به نوعی قصد داشتند همه امامزاده ها همچون حرم امام رضا (ع) نمایند و این بزرگترین آسیب را به این بناهای تاریخی وارد کرد.

اگر دوباره به شعار ایکوموس در سال 2022 که همان میراث و اقلیم است بازگردیم، میتوان به این نکته اشاره داشت که این روزها خبرها از فرونشست زمین در بخش های مختلف بخصوص تخت جمشید و مرودشت حکایت دارند که این امر منجر به بروز نگرانی هایی در میان دوستداران میراث فرهنگی شده است. آیا بیشترین چالش در مورد شرایط اقلیمی و حفاظت از میراث فرهنگی در استان فارس است و آثاری مانند تخت جمشید را تهدید می نماید یا آنکه این مسائل اقلیمی تهدیدی برای سایر آثار تاریخی کشور نیز محسوب می گردد؟

هر جایی یک نوع مشکل دارد. البته اکنون هر جایی که خشکسالی است، با مشکل فرونشست زمین روبروست. هرجایی که مشکل خشکسالی ندارد اما با جابجایی فصل روبروست، مشکل سیل را دارد. حتی در شهرها با مشکل ریزگردها روبرو هستیم. در شهرهای کویری، طوفان شن و ریزگردها را داریم که آسیب زا هستند. حتی در میراث روستایی با جابه جایی و مهاجرت اهالی روستاها و متروک شدن آن روبرو هستیم که به میراث آسیب می رساند.

نمیتوان گفت کدام میراث بیشتر یا کمتر در معرض تخریب های اقلیمی است. موضوع فرونشست زمین به مقدار ای تخریب زاست که حتی کم آن هم زیاد است. اما براساس گزارش های واصله تقریبا در تمام دشت های استان فارس، فرونشست را متصور هستیم. این فرونشست چه در داراب باشد چه تخت جمشید یا فیروزآباد به یک مقدار به مردم و میراث فرهنگی آسیب می رساند. تمام استانهایی موضوع فرونشست درخصوص آنها مطرح می گردد، وجب به وجب دارای آثار تاریخی نفیس هستند. هر کجا این اتفاق بیفتد، مستقیما بر میراث تاثیر می گذارد. در اصفهان مقدار فرونشست ممکن است کم باشد اما در استان فارس بیشتر باشد در هر حال اثر این فرونشست بر میراث فرهنگی یکی است چه یک سانت چه یک متر.

در پی موضوع سال پیش گذشته های پیچیده: آینده های گوناگون، روز جهانی بناها و محوطه های تاریخی در سال 2022 با شعار میراث و اقلیم نامگذاری شده است. ایکوموس در سال 2020 سند میراث فرهنگی و اضطرار اقلیمی را منتشر کرد که در آن به استعداد میراث فرهنگی برای اقدامات فراگیر، تغییرپذیر و صحیح اقلیمی از راه پاسداشت همه انواع مواریث فرهنگی از آثار شدید و نامطلوب اقلیمی؛ اجرایی کردن واکنش به خطر بر مبنای اطلاع از مخاطره و ایجاد توسعه پایدار با تاب آوری اقلیمی توجه نموده و به همه اینها از منظر مساوات و عدالت نگریسته بود.

گزارش آینده گذشته های ما که ایکوموس به سال 2019 منتشر نموده بود نیز خواهان همبستگی متخصصان میراث با جوامعی شده که بیشتر تحت تأثیر پیامدهای زیان بار تغییرات اقلیمی قرار گرفته یا توان کمتری برای تحمل هزینه های آن دارند. همبستگی باید اساس همه اقداماتی باشد که در این دهه در کوشش برای دست یافتن به عدالت و مساوات اقلیمی و رسیدن به اهداف توسعه پایدار انجام می دهیم. با توجه به اهمیتی که تغییرات اقلیم و تاثیر آن بر روی میراث فرهنگی دارد آیا درجریان آنچه سایر کشورها در رویارویی با این مهم انجام می دهند هستیم؟ آنها چگونه اطلاع رسانی می نمایند؟

شعار میراث و اقلیم برای سال 2022 انتخاب شده و کشورها در این سال باید به این موضوع بیاندیشند و مقالات و آمارها طی این سال به این موضوع خواهند پرداخت. شاید در خاتمه سال بتوانیم دراین خصوص بهتر و بیشتر صحبت کنیم.

البته درخصوص تغییرات اقلیمی مسائل مختلفی وجود دارد. بطور مثال آنچه در ایران باتغییرات اقلیم اتفاق افتاده و در دشت های فارس با موضوع خشکسالی و فرونشست روبرو هستیم، در نقطه دیگری مانند ونیز موضوع بالا آمدن سطح آب وجود دارد و چند سال است که سطح آب در حال افزایش است و پیش بینی می گردد که بزودی ساختمان های ونیز حداقل تا یک متر به زیر آب بفرایند و بسیاری از آثار تاریخی که در سواحل کشورهای مختلف قرار دارند در معرض آبگیری هستند. بعضی از کارشناسان پیش بینی می نمایند که در دهه آینده چیزی به نام ونیز که ما می شناسیم، وجود نداشته باشد. تهدیدهای تغییرات اقلیمی که متوجه میراث فرهنگی است در همه نقاط جهان وجود دارد اما مدل های آن فرق دارد.