خیمه شب بازی؛ جاذبه ای در آستانه فراموشی - مجله تانی بای

خیمه شب بازی با عروسک های سخنگو و داستان های پندآموزش، بخشی از میراث ناملموس ایران محسوب می گردد که به علت کم توجهی به آن، در معرض فراموشی قرار گرفته است.

اگرچه ریشه های تاریخی خیمه شب بازی به شرق دور می رسد، انتقال این هنر سنتی به کشورهای دیگر در طول تاریخ جریان داشته است. هنر خیمه شب بازی احتمالا چیزی بین 900 سال تا 1600 سال قبل وارد ایران شده است و امروز به عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس سرزمینمان به شمار میرود.

هنرمندان فعال در خیمه شب بازی ایران، عروسک های شناخته شده ای همانند مبارک را به دنیا معرفی نموده اند و چهره هایی نظیر طیاره خانم و پهلوان پنبه را برایمان به یادگار گذاشته اند.

در ایران هنرمندان شاخصی در زمینه ساخت و بازی با عروسک های خیمه شب بازی فعالیت دارند؛ اما انتقال نیافتن گسترده این هنر به نسل بعد، این نگرانی را ایجاد نموده است که در آینده ای نه چندان دور این هنر سنتی در معرض فراموشی قرار گیرد.

بسیاری از کشورها اقدامات جالب توجهی برای معرفی هنر عروسک گردانی خود صورت داده اند. در فرانسه ماریونت (نوعی نمایش خیمه شب بازی معروف فرانسوی) به یکی از جاذبه های جهانگردی پاریس تبدیل شده است. در چین هم عروسک ها در قالب فستیوال های مختلف برای معرفی اساطیر و داستان های کهن چینی به کار گرفته می شوند و تبدیل به یکی از جاذبه های جهانگردی این کشور شده اند.

با این وجود، تا به امروز ایران نتوانسته از ظرفیت بالای خیمه شب بازی و از عروسک های سنتی خود بهره مناسب ببرد و طبیعتا حوزه جهانگردی نیز از این ظرفیت بالقوه آن بی نصیب مانده است.

تاریخچه خیمه شب بازی

سیاوش ستاری، موسس خانه موزه خیمه شب بازی ایران است که آن را با همکاری ستاره اسکندری راه اندازی نموده است. وی در خصوص تاریخ و گذشته هنر سنتی-نمایشی خیمه شب بازی به خبرنگار خبرنگاران گفت:

اساسا هنر خیمه شب بازی در طول تاریخ از شرق دور نشئت گرفته است و با سفر از روی جاده ابریشم به دورترین منطقه ها در غرب، یعنی حتی تا برزیل رفته است. این هنر در هر کشوری رسوبی از خود به جای گذاشته است که این رسوب در کشور ما آن چیزی است که به دو شکل (عروسک گردانی) دستکشی و نخی به یادگار مانده است. توجه داشته باشید که خیمه شب بازی یک مقوله صادراتی در طول تاریخ بوده است و مفهوم سفر فرهنگ در کنار تجارت یا سفیر فرهنگی بودن برای نزدیکتر شدن جوامع بشری را انتقال می دهد.

خیمه شب بازی ایران به سبب همین ریشه های فرهنگی و تاریخی، به عنوان یک میراث فرهنگی ناملموس شناخته می گردد.

ستاری موسس خانه موزه خیمه شب بازی در خصوص قدمت خیمه شب بازی در ایران گفت:

حضرت نظامی گنجوی قصه ای را از زمان بهرام گور-پادشاه ساسانی- روایت می نماید و می گوید:

شش هزار اوستاد دستان ساز/ مطرب و پای کوب و لعبت باز

گرد کرد از سواد هر شهری/ داد هر بقعه را ازان بهری

تا به هرجا که رخت کش باشند/ خلق را خوش نمایند و خوش باشند

ستاری اضافه نمود:

نظامی در این شعر در واقع قصه 6,000 مطرب عروسک باز را روایت می نماید که بهرام گور از شرق دور جمع می نماید و در سراسر امپراتوری گسترده ایران مستقر می نماید تا برای مردم شادی را به ارمغان بیاورند. این گواه یک تاریخ 1,600 ساله است؛ البته نظامی قید نمی نماید که این خیمه شب بازی بوده است؛ اما 900 سال پیش حکیم خیام به صورت واضح می فرماید:

ما لعبتکانیم و فلک لعبت باز/ از روی حقیقتی نه از روی مجاز

بازیچه همی کنیم بر نطع وجود/ افتیم به صندوق عدم یک یک باز

توجه داشته باشید که هنوز هم به صفحه ای که عروسک ها روی آن بازی می نمایند نطع می گویند و صندوق نیز جایگاه ابدی عروسک ها است که آن ها در آن یک به یک می میرند. زمانی که 900 سال پیش خیام به عنوان صورت تمثیلی از آن استفاده می نماید، در واقع او می خواهد فلسفه خودش را برای مردم زمانه بیان کند و صورتی آشناتر از صحنه خیمه شب بازی پیدا نمی نماید؛ بنابراین معین است که 900 سال پیش آن قدر خیمه شب بازی برای مردم آشنا بوده که خیام می توانسته از آن برای یک صورت مثالی استفاده کند؛ افزون بر این، تمام اشکالی هم که خیام از آن ها نام می برد مربوط به خیمه شب بازی هستند.

کوشش برای احیای خیمه شب بازی ایران

اگرچه سازوکار هدفمند و روشنی برای احیای هنر سنتی خیمه شب بازی در ایران وجود ندارد، بعضی اشخاص فرهنگ دوست، اقداماتی جهت حفظ و احیای آن صورت داده اند.

ستاری در خصوص کوشش های مجموعه خانه موزه خیمه شب بازی برای حفظ این هنر سنتی، گفت:

کوشش در خانه موزه بر این است که مهارت های خیمه شب بازی در ایران را حفط کنیم. یکی از مهارت ها مربوط به ساخت عروسک خیمه شب بازی است و در این زمینه کوشش داریم که این مقوله را به الگوهای گذشته و فراموش شده آن بازگردانیم. امیدواریم بتوانیم با حضور در نمایشگاه ها در زمینه فراوری و عرضه عروسک ها تعامل لازم را ایجاد کنیم. حتی می توان امید داشت که در زمینه اشکال مشابهی که در دنیا وجود دارد، اقداماتی صورت داد.

برای حفظ و معرفی هر هنر سنتی و کهن ضروری است که زمینه های آموزشی برای انتقال مهارت هنری ایجاد و در نظر گرفته گردد. خانه موزه خیمه شب بازی نیز اقداماتی برای انتقال مهارت خیمه شب بازی صورت داده است.

موسس خانه موزه خیمه در این خصوص به خبرنگار خبرنگاران گفت:

خانه موزه خیمه شب بازی یک بسته آموزش خیمه شب بازی را طراحی نموده و از آن رونمایی نموده است. آموزش هنرهای سنتی در همه جای دنیا از کودکی و به صورت سینه به سینه اتفاق می افتاد. هنر سنتی زمانی از یک جامعه رخت برمی چیند که شیوه آموزش فراموش گردد. به نظرم تصور غلطی است که فکر کنیم آمدن تکنولوژی، تهاجم فرهنگی یا هر عامل دیگری هنر سنتی را از بین می برد. هنر سنتی به واسطه آن که یک هنرمند احساس کند که نباید هنر را به فرزندش آموزش دهد می میرد؛ یعنی یک هنرمند ممکن است حتی تا 50 سال هم کار کند؛ اما چون هنرش را به نسل بعدی آموزش نداده است، هنر در آن موقع که تصمیم به انتقال ندادن آن به نسل بعد گرفته شده، مرده است.

وی اضافه نمود:

سعی خانه موزه خیمه شب بازی این است که با بسته ای که طراحی نموده شیوه آموزش هنر سنتی را دوباره به بچه ها برگرداند. به نظرم این موضوع می تواند به عنوان یک مدل حتی به کشورهای اروپایی قابل عرضه باشد. بعضی کشورهای اروپایی اشکال مختلفی از نمایش خیمه شب بازی ایران را دارند که می توان شخصیت آن ها را پسرخاله های شخصیت مبارک ایران دانست. امیدوارم که بتوان در این زمینه تعامل لازم را ایجاد کرد.

با توجه به اهمیت فرهنگی، هنری و تاریخی خیمه شب بازی در ایران به نظر می رسد که باید مسئولان امر اقدامات معین و برنامه ریزی شده ای برای حفظ و احیای این هنر سنتی صورت دهند.

افزون بر لزوم توجه به انتقال این هنر به نسل های بعد، ضروری است که با برپایی نمایشگاه ها و اجراهای خیابانی، این هنر تاریخی را به کوچه و باز آورد و برنامه ریزی لازم برای تبدیل آن به جاذبه ای جهانگردی را فراهم کرد. مطمئنا برپا کردن نمایش های عروسکی در اماکن شهری نظیر محوطه تئاتر شهر و نیز در خانه های تاریخی می تواند هم به این هنر سنتی جان بدهد و هم زمینه ای مساعد برای جذب بیشتر جهانگرد را فراهم کند. بعلاوه توسعه اماکنی همانند موزه خیمه شب بازی و نظایر آن می تواند به عنوان گامی مثبت برای توسعه این هنر سنتی طرف توجه قرار گیرد.

در نهایت لازم به ذکر است که موزه خیمه شب بازی ایران در بلوار کشاورز، خیابان وصال شیرازی، کوچه دکتر اسلامی ندوشن واقع شده است و به گفته موسس موزه، بازدید از آن رایگان است.

نظر شما در خصوص هنر سنتی خیمه شب بازی در ایران چیست؟ فکر می کنید برای احیای این هنر سنتی و تبدیل آن به جاذبه های جهانگردی چه اقداماتی باید صورت گیرد؟