موشک بالستیک چیست؟ هر آنچه باید بدانید - مجله تانی بای

برای تماشا خلاصه این مقاله با هوش مصنوعی کلیک کنید!

موشک بالستیک چیست؟

برای درک بهتر عملکرد یک موشک بالستیک، باید به سازوکار پرواز آن نگاهی دقیق تر بیندازیم. این موشک پس از روشن شدن موتورهای قدرتمند خود در دقایق اولیه، با سرعتی سرسام آور اوج می گیرد. اما پس از اتمام سوخت، موتورها خاموش می شوند و موشک به یک جسم رها شده در فضا تبدیل می گردد که مسیر آن تنها تحت تاثیر نیروی گرانش و تکانه اولیه پرتاب واقع شده است. این مسیر کمانی شکل که بخش زیادی از آن در خارج از جو زمین طی می گردد، مسیر بالستیک نام دارد.

هر موشک بالستیک از سه جزء اصلی تشکیل می گردد: سیستم پیشرانش که انرژی اولیه را تامین می نماید، سامانه راهنمایی که مسیر را در فاز اولیه تنظیم می نماید و کلاهک جنگی که بخش تخریب نماینده سلاح است.

سیستم های پیشرانش که نیروی محرکه اصلی موشک را فراهم می نمایند، به دو دسته اصلی تقسیم می شوند: سوخت مایع و سوخت جامد.

موشک های سوخت مایع، مانند موشک V-2 آلمان در جنگ دنیای دوم که به عنوان اولین موشک بالستیک تاریخ شناخته می گردد، از سوخت و اکسیدنماینده ای استفاده می نمایند که در مخازن جداگانه نگهداری می شوند. این فناوری نیروی رانش زیادی فراوری می نماید، اما یک ضعف بزرگ دارد: فرآیند سوخت گیری پیش از پرتاب، زمان بر و پیچیده است. این تاخیر، یک نقطه ضعف حیاتی ایجاد می نماید، زیرا دشمن فرصت پیدا می نماید تا فعالیت های آماده سازی را شناسایی نموده و حمله ای پیشگیرانه انجام دهد.

در مقابل، موشک های سوخت جامد یک جهش بزرگ در این فناوری بودند. در این نوع موشک، سوخت و اکسیدنماینده از قبل به صورت یک ترکیب پایدار و جامد در بدنه موشک قرار گرفته اند. این ویژگی به موشک های سوخت جامد مزایای راهبردی بی نظیری می بخشد. آن ها بسیار سریع تر آماده شلیک می شوند، نگهداری ساده تری دارند و قابل اعتمادتر هستند. این توانایی واکنش سریع، آسیب پذیری پیش از پرتاب را تقریبا به صفر می رساند و به یک موشک بالستیک اجازه می دهد تا به یک سلاح بازدارنده واقعی با قابلیت حمله دوم تبدیل گردد. یعنی حتی اگر کشوری مورد حمله غافلگیرانه قرار بگیرد، همچنان می تواند با سرعت به آن پاسخ دهد.

سفری 30 دقیقه ای به آن سوی کره زمین

پرواز یک موشک بالستیک فرآیندی مهندسی شده و دقیق است که در سه مرحله اصلی انجام می گردد و می تواند در کمتر از 30 دقیقه، یک کلاهک جنگی را از قاره ای به قاره دیگر منتقل کند.

1. مرحله بوست (Boost Phase): این مرحله که بین 3 تا 5 دقیقه طول می کشد، با احتراق موتورها و جدا شدن موشک از سکوی پرتاب آغاز می گردد. در این فاز، موشک با نیرویی بزرگ به سمت خارج از جو زمین حرکت می نماید. به علت شعله بزرگ و حرارت شدید موتورها، شناسایی موشک در این مرحله به وسیله ماهواره های هشدار اولیه آسان تر است و به همین علت، این فاز برترین فرصت برای سیستم های دفاعی جهت رهگیری به شمار می رود.
2. مرحله میانی (Mid-course Phase): پس از خاموش شدن موتورها، طولانی ترین بخش سفر موشک آغاز می گردد. کلاهک جنگی در سکوت و خلا فضا، یک مسیر کمانی قابل پیش بینی را بر اساس قوانین فیزیک طی می نماید. اما این مرحله، یک میدان نبرد خاموش و راهبردی است. موشک های پیشرفته در این فاز چندین کلاهک مستقل (MIRV) و ده ها هدف فریبنده (Decoy) را رها می نمایند. این کار سیستم های دفاعی دشمن را با چالشی بزرگ روبرو می نماید؛ آن ها باید در میان انبوهی از اهداف واقعی و کاذب که همگی با سرعتی نزدیک به 25,000 کیلومتر بر ساعت حرکت می نمایند، کلاهک های اصلی را تشخیص دهند.
3. مرحله پایانی (Terminal Phase): این مرحله با ورود مجدد کلاهک به جو زمین آغاز می گردد. وسیله بازورود (Re-entry Vehicle) با سرعتی باورنکردنی به لایه های متراکم جو برخورد نموده و به علت اصطکاک شدید با هوا، به یک گلوله آتشین تبدیل می گردد. در این مرحله، قدرت تخریب موشک بالستیک به اوج خود می رسد. این قدرت ویرانگر فقط ناشی از انفجار کلاهک نیست، بلکه انرژی جنبشی بزرگ حاصل از سرعت فراصوت نیز به آن اضافه می گردد.

سرعت موشک بالستیک

یکی از ترسناک ترین ویژگی های این سلاح، سرعت موشک بالستیک است. این موشک ها هنگام بازگشت به جو به سرعت های هایپرسونیک (فراصوت) دست پیدا می نمایند که به معنای سرعتی بیش از 5 برابر سرعت صوت (ماخ 5) است. موشک های بالستیک قاره پیما در فاز نهایی پرواز خود می توانند به سرعتی فراتر از ماخ 23، یعنی حدود 28,000 کیلومتر بر ساعت، برسند. برای مثال، موشک Minuteman III آمریکا با سرعت تقریبی 23 ماخ و موشک RS-28 Sarmat روسیه با سرعتی بیش از 20 ماخ حرکت می نمایند.

این سرعت فوق العاده بالا، زمان واکنش سامانه های دفاعی را به چند دقیقه یا حتی چند ثانیه کاهش می دهد و رهگیری آن را به ماموریتی بسیار سخت تبدیل می نماید. یکی از جنبه های جالب این سلاح، صدای موشک بالستیک است. در لحظه پرتاب، صدای غرش مهیبی فراوری می گردد. اما در سمت هدف، داستان کاملا فرق دارد. از آنجایی که کلاهک جنگی با سرعتی بسیار بیشتر از سرعت صوت حرکت می نماید، قبل از رسیدن صدای حرکت آن به زمین، به هدف برخورد نموده و منفجر می گردد. این یعنی قربانیان یک حمله بالستیک، انفجار را پیش از شنیدن هر صدایی تجربه می نمایند.

موشک بالستیک قاره پیما

در میان انواع مختلف، موشک بالستیک قاره پیما (ICBM) از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این موشک ها که بردی بیش از 5,500 کیلومتر دارند، برای حمل کلاهک های هسته ای طراحی شده اند و ستون فقرات زرادخانه های استراتژیک قدرت های بزرگ دنیای را تشکیل می دهند. یک موشک بالستیک قاره پیما قادر است در کمتر از نیم ساعت هر نقطه ای روی کره زمین را هدف قرار دهد.

ICBMهای مدرن اغلب به فناوری کلاهک های چندگانه مستقل (MIRV) مجهز هستند. این فناوری به یک موشک اجازه می دهد چندین کلاهک هسته ای را حمل کند که هر کدام می توانند پس از رها شدن در فضا، به سمت یک هدف جداگانه راهنمایی شوند. این قابلیت، قدرت تخریب یک موشک بالستیک را به شکل چشمگیری افزایش می دهد.

برای اطمینان از بقا در برابر حمله دشمن و حفظ توانایی پاسخ، ICBMها در سکوهای پرتاب متنوعی مستقر می شوند:

• سیلوهای زیرزمینی: سازه هایی مستحکم که از موشک محافظت می نمایند، اما موقعیت آن ها ثابت و معین است.
• پرتابگرهای متحرک جاده ای: این پرتابگرها روی کامیون های بزرگ نصب شده اند و با جابجایی مداوم، یافتن و نابود کردن آن ها پیش از شلیک بسیار سخت می گردد.
• زیردریایی ها: اوج فناوری بازدارندگی، موشک های بالستیک قابل پرتاب از زیردریایی (SLBM) هستند. یک زیردریایی اتمی می تواند ماه ها در اعماق اقیانوس ها پنهان بماند و تضمین نماینده قطعی توانایی حمله دوم باشد.

فرق موشک بالستیک و کروز

یکی از سوالات متداول، فرق موشک بالستیک و کروز است. این دو سلاح با وجود شباهت ظاهری، فلسفه طراحی و عملکردی کاملا متفاوت دارند. اگر موشک بالستیک را به یک گلوله توپ دوربرد تشبیه کنیم، موشک کروز بیشتر شبیه یک هواپیمای کوچک بدون سرنشین است که با موتور جت حرکت می نماید.

مهم ترین تفاوت های این دو عبارتند از:

• مسیر پرواز: موشک بالستیک یک مسیر کمانی و بسیار بلند را طی می نماید که بخش زیادی از آن در خارج از جو است. در مقابل، موشک کروز در تمام مسیر خود در ارتفاعی بسیار پایین پرواز می نماید تا با استفاده از عوارض زمین، خود را از دید رادارها مخفی نگه دارد.
• پیشرانش: موشک بالستیک فقط در ابتدای پرواز از موتور خود استفاده می نماید، اما موشک کروز در تمام طول مسیر موتور جت خود را روشن نگه می دارد.
• سرعت: موشک های بالستیک در فاز نهایی بسیار سریع (هایپرسونیک) هستند، در حالی که بیشتر موشک های کروز سرعتی کمتر از سرعت صوت دارند.
• قابلیت مانور: مسیر موشک بالستیک پس از خاموش شدن موتور تقریبا ثابت و قابل پیش بینی است. اما موشک کروز به علت داشتن بال و موتور فعال، می تواند در طول مسیر خود تغییر جهت دهد.

فرق قیمت موشک بالستیک و کروز

از نظر هزینه، تفاوت قابل توجهی میان این دو نوع سلاح وجود دارد. به طور کلی، قیمت موشک کروز و بالستیک به فناوری های به کار رفته در آن ها بستگی دارد، اما موشک های کروز معمولا مقرون به صرفه تر هستند. این تفاوت قیمت به علت پیچیدگی های فنی بسیار بیشتر در طراحی موشک های بالستیک، به ویژه انواع قاره پیما، است که باید قادر به تحمل شرایط سخت فضا و ورود مجدد به جو با سرعت های هایپرسونیک باشند.

فرق موشک بالستیک و هایپرسونیک

در سال های اخیر، با ظهور نسل نوی از سلاح ها، عبارت موشک هایپرسونیک بسیار رایج شده است. درک فرق موشک بالستیک و هایپرسونیک برای فهم آینده جنگ های مدرن لازم است.

نکته کلیدی این است: هرچند یک موشک بالستیک در فاز نهایی خود با سرعت هایپرسونیک (بیش از 5 ماخ) حرکت می نماید، اما مسیر آن قابل پیش بینی است. سیستم های دفاعی امروزی با محاسبه همین مسیر کمانی شکل، برای رهگیری آن اقدام می نمایند. اما سلاح هایپرسونیک به دسته نوی از موشک ها گفته می گردد که دو ویژگی را با هم ترکیب می نمایند: سرعت بسیار بالا و قابلیت مانور غیرقابل پیش بینی.

این سلاح ها به دو نوع اصلی تقسیم می شوند:

• گلایدرهای هایپرسونیک (HGV): این سلاح ها ابتدا به وسیله یک راکت به ارتفاع بالایی پرتاب می شوند و سپس با سرعتی بیش از 5 ماخ در لایه های بالایی جو آغاز به سُر خوردن (Glide) به سمت هدف می نمایند و می توانند در طول مسیر خود به طور مداوم تغییر جهت دهند.
• موشک های کروز هایپرسونیک (HCM): این موشک ها از موتورهای پیشرفته ای مانند اسکرم جت برای حفظ سرعت هایپرسونیک خود در تمام طول پرواز استفاده می نمایند.

بنابراین، تفاوت اصلی این است: موشک بالستیک سریع اما قابل پیش بینی است؛ سلاح هایپرسونیک هم سریع و هم غیرقابل پیش بینی است. این قابلیت مانورپذیری، سلاح های هایپرسونیک را به یک تهدید جدی برای سامانه های دفاعی فعلی تبدیل نموده است.

لانچر موشک بالستیک

یک موشک به تنهایی کارایی ندارد و لانچر موشک بالستیک بخش جدایی ناپذیر این سامانه است. لانچرها یا سکوهای پرتاب به سه دسته اصلی تقسیم می شوند:

• لانچرهای ثابت: این لانچرها که معمولا به شکل سیلوهای مستحکم زیرزمینی ساخته می شوند، از موشک محافظت می نمایند اما موقعیت آن ها برای دشمن شناسایی شده است.
• لانچرهای متحرک: این سیستم ها که روی کامیون های بزرگ (TEL) یا قطار نصب می شوند، با قابلیت جابجایی و پنهان شدن، شانس بقای موشک ها را به شدت افزایش می دهند.
• لانچرهای دریایی: پیشرفته ترین نوع لانچر، سامانه های پرتاب عمودی نصب شده روی زیردریایی های اتمی هستند که به علت پنهان کاری فوق العاده، امن ترین بخش از توان بازدارندگی یک کشور محسوب می شوند.

موشک بالستیک هواپرتاب

نوع خاصی از این سلاح ها، موشک بالستیک هواپرتاب (ALBM) است. در این حالت، یک هواپیمای بزرگ، موشک را تا ارتفاع بالایی حمل نموده و سپس آن را رها می نماید. در واقع هواپیما نقش مرحله اول را برای موشک ایفا می نماید. این روش مزایای راهبردی مهمی دارد، از جمله افزایش قابل توجه برد موشک و ایجاد انعطاف پذیری در انتخاب نقطه شلیک که کار را برای سیستم های دفاعی دشمن بسیار پیچیده تر می نماید.

جایگاه موشک بالستیک در معادلات دنیای

فراتر از ویژگی های فنی، موشک بالستیک یک ابزار قدرتمند در عرصه ژئوپلیتیک است. در اختیار داشتن این فناوری، وزنه سیاسی یک کشور را در معادلات بین المللی به شکل چشمگیری افزایش می دهد. برای کشورهایی که ممکن است از نظر نیروی هوایی متعارف قدرتمند نباشند، توان موشکی به یک عامل بازدارنده حیاتی تبدیل می گردد. این موشک ها با ایجاد تهدید یک پاسخ ویرانگر، دشمنان بالقوه را از اقدام نظامی منصرف می نمایند. به همین علت، توسعه صنایع موشکی برای بسیاری از کشورها به یک رکن اصلی در دکترین امنیتی و راهبرد دفاعی آن ها تبدیل شده است.

جمع بندی

موشک بالستیک، از نخستین نمونه های جنگ دنیای دوم تا غول های قاره پیمای امروزی، مسیری طولانی از تکامل فنی و راهبردی را پیموده است. این سلاح با تکیه بر یک پرتاب اولیه قدرتمند و پیمودن مسیری کمانی، قادر است کلاهک های ویرانگر را با سرعتی فراصوت به هر نقطه ای از دنیا برساند. تفاوت های بنیادین آن با موشک های کروز و نسل نو سلاح های هایپرسونیک، نشان دهنده پیچیدگی دنیای فناوری های موشکی است. با گذشت دهه ها از تولد این فناوری، موشک بالستیک همچنان به عنوان یکی از اصلی ترین ابزارهای بازدارندگی و قدرت نمایی در روابط بین الملل به جای مانده و توسعه آن آینده امنیت دنیای را شکل می دهد.

منبع: خبرنگاران مگ