این هتل بین راهی 1750 ساله است! - مجله تانی بای

خبرنگاران: هما حاصلی/ از دور پیداست . صدای زنگوله شترها وتاخت اسب ها بیابان را بیدارمی نماید. حس خوب آرامش به استقبال مسافران خسته می آید . اینجا کاروانسرای دیرگچین است؛مامنی برای مسافران خسته که گرد سفر از چهره بزدایند و لختی بیاسایند و چهارپایانشان را تیمار نمایند و برای ادامه راه نفسی نمایند.

کاروانسراها که اکنون به عنوان میراث جهانی ایران در لیست یونسکو ثبت شده اند حاصل نبوغ معماران ایرانی در قرون متمادی است.سازه هایی که باعث توسعه مسیرها شده و با مقتضیات سفر مناسب سازی شده اند. یکی از 54 کاروانسرای جهانی ایران کاروانسرای دیر گچین است.دردل شن های روان حاشیه شمالی کویرقم، بنایی باشکوه با برج و باروهای پرابهت خودنمایی می نماید که آن را مادرکاروانسراهای ایران می نامند؛ دیرگچین کاروانسرای پررونق عصر خویش.

چرا کاروانسرای دیر گچین ؟

در متون تاریخی می توان نام های متعددی برای کاروانسرای دیر گچین قم یافت. در کتاب هایی همانند تاریخ قم، صوره الارض و کاروان سراهای ایران، نام هایی مانند اردشیر، دیرالجص، دیر گچین و دیر کاج به این عمارت تاریخی نسبت داده شده است.

احتمالا از این رو نام اردشیر را بر این کاروان سرا نهاده اند که به دستور اردشیر ساسانی ساخته شده است. بعلاوه جص در زبان عربی به معنای گچ است و به علت استفاده از گچ به عنوان مصالح اصلی آن، به دیرالجص و دیر گچین نیز معروفیت یافت. کلمات دیگری همانند رباط و خان، نام دیگر کاروان سرا بوده است.

کاروانسرای دیر گچین چشم و چراغ جاده ابریشم

این کاروانسرا حدود 12,000 هکتار است که در دوران رونق خود، از وسعت و فضایی مطلوب و مناسب برای استقرار کاروانیان برخوردار بود. سازندگان این مجموعه بزرگ، بخش های مختلفی از جمله چندین برج، مسجد، حیاط خلوت، آسیاب سنگی، حمام (شامل گرمخانه و خزینه)، ورودی، هشتی، ایوان، اتاق، حجره، شترخوان، فضای اقامتی و دکان های خریدوفروش کالا را برای بنا در نظر گرفته اند. البته در خارج و در مجاورت بنا می توان آتشکده، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستانی را مشاهده کرد که با در نظر گرفتن مساحت این بخش ها، وسعت کاروان سرا به 19,000 هکتار خواهد رسید. در اطراف این مجموعه ارزشمند نیز دیواری به شکل هندسی مربع کشیده شده که هر ضلع آن، از ارتفاعی بالغ بر پنج متر، عرض یک متر و طول 80 متر برخوردار است.

کاروانسرای دیر گچین و اردشیر ساسانی

باستان شناسان با استناد به آجرهای استفاده شده در ساختار طاق ها ضربی، گنبدها و برج های های نگهبانی نیم بیضی پیشینه دیر گچین را به 1,750 سال پیش و دوران حکومت اردشیر ساسانی برآورد نموده اند. بنای این کاروانسرا در دوران سلجوقی بازسازی شد ه و اصطبل ها و چهارایوانی هایی را به آن افزوده اند. بعلاوه در این دوره آجرهای پیشین با ملاطی نو انسجام یافت. در دوره صفویه، بازسازی و بازسازی اساسی در کاروانسرای دیرگچین صورت گرفت و برج ها، دیوارهای بیرونی و ورودی امروزی به آن الحاق شد. استفاده از آجرهای سفیدرنگ و بعلاوه شباهت به معماری های مرسوم در اصفهان همانند آجرچینی زیگزاگی، از ویژگی های بازسازی این دوره است. اغلب بازسازی ها و فعالیت های عمرانی دوره قاجار در فضای بیرونی کاروانسرا اجرا شده است؛ البته بعضی از کارشناسان ساخت حمام و سرویس های بهداشتی را به این دوره نسبت می دهند.

مقر سلطنتی

با توجه به قرارگیری این مجموعه در مسیر تردد قم و ساوه به ورامین و بعلاوه مسیر جاده ابریشم، اهمیت و ارزش آن تا حد بسیار زیادی افزایش یافت. رونق و توسعه این کاروان سرا، سبب شد که گذشتگان به ساخت و احداث قلعه ها و کاروان سراهای دیگری از جمله قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در مجاورت این مجموعه بپردازند. این اثر تاریخی کاربردهای متعددی داشته است که از جمله آن می توان به مقر نیروهای سلطنتی و نوعی ایستگاه بین راهی اشاره نمود.

مهمانان با آرامش وارد شوید

کاروانیان هنگام ورود، وارد هشتی ورودی و پس از عبور از این مکان، وارد حیاط مرکزی می شدند. محور ورودی کاروانسرای دیر گچین، از سمت جنوب غربی به شمال شرقی است و درب آن نیز در جهت جنوب غربی گشوده می شود. این نوع چرخش، یکی از برترین نوع چرخش ها نسبت به دیگر اماکن مشابه محسوب می شود؛ چراکه این محور ورودی نسبت به جاده ای که کاروانیان در آن تردد داشتند، از موقعیت مطلوبی برخوردار بوده است.

این هتل بین راهی 36 اتاقه

کاروانسرای دیر گچین ، 36 اتاق دارد که در هر سمت می توان تعداد هشت تا 10 اتاق را مشاهده کرد؛ اتاق هایی با شکل هندسی مربع و یک طبقه که تنها یک درب ورودی برای آن ها در نظر گرفته شده است. از جمله تزیینات اتاق ها می توان به طاقچه هایی با تورفتگی و قوس هایی تزیینی، اجاق های زیبا و بعلاوه سقفی چهار ترک اشاره نمود.

آرایش و نحوه چیدمان اتاق ها از ترکیب و اسلوب شترخوان ها و موقعیت ورودی آن ها نشات گرفته است. ایوان های جلوی اتاق ها نسبت به سطح حیاط از ارتفاع بیشتری برخوردارند؛ اما هیچ پله یا راه ارتباطی به اتاق ها مشاهده نمی شود. در انتهای ایوان ورودی در بخش شمال شرقی کاروان سرا، اتاق شاه نشین دیده می شود که محل استراحت مسافران و میهمانان ویژه به شمار می رفت.

حیاط هشت ضلعی

در بخش شمال شرقی کاروان سرا می توان محدوده حیاط را مشاهده کرد که به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. در این فضا، مجموعه ای از چندین اتاق وجود دارد که اقامتگاه و محل پذیرایی میهمانان بود. در دوره قاجار، بنای مرکزی کاروان سرا در محل پیوند دو شترخوان شرقی و شمالی ساخته شد؛ حیاطی روباز دیگری نیز در این محل تعبیه شده است که از حوضی در مرکز، پلانی هشت ضلعی و اتاق هایی متعدد تشکیل می شود.

عمارت مسجد

در قسمت جنوب شرقی و سمت راست ورودی، عمارت مسجد وجود دارد که مساحت آن به حدود 300 مترمربع می رسد. باستان شناسان با آنالیز محراب این مسجد، قدمت آن را به دوره سلجوقی نسبت داده بودند؛ اما پس از در نظر گرفتن دیواره های مجاور محراب و بدنه آن، به این نتیجه رسیدند که قدمت مسجد به سده های ابتدایی اسلام بازمی شود و در دوره سلجوقیان، محراب و دیگر بخش های مربوط به آن را اضافه نموده اند.

حمام عمومی

وجود حمامی عمومی برای رفاه حال مسافران و کاروانیان، یکی از ویژگی های مطلوب و قابل توجه این مجموعه است؛ حمامی که در ضلع جنوب غربی بنا قرار گرفته و از بخش هایی همانند سربینه، خزینه، گرمخانه و سرویس بهداشتی تشکیل می شود.

دو چاه آب در کاروان سرا وجود دارد که وظیفه تامین آب سرد حمام را به عهده داشته اند. در قسمت مربوط به سرویس های بهداشتی نیز تعداد 6 چشمه مشاهده می شود که سازندگان، آن را به وسیله یک دیوار از حمام جدا نموده اند. مخزن فاضلاب نیز در این کاروانسرا تعبیه شده است.

آسیاب

در حاشیه شمال غربی کاروانسرای دیر گچین و مجاورت اصطبل ها، فضایی وجود دارد که از آن به عنوان آسیاب استفاده می کردند. نیروی محرکه این آسیاب، چهارپایان بودند و گردانندگان این آسیاب در کاروانسرا اقامت داشتند. به علت وجود فواصل طولانی با منطقه ها شهری و روستایی، احتیاج به خودکفایی در فراوری آرد وجود داشت؛ به همین علت، این فضا در دوره صفوی یا قاجاری به مجموعه اضافه شد.

بناهای امنیتی

ورودی، برج ها و نیز دیوارهای کنگره دار، بناهای امنیتی کاروانسرا را تشکیل می دهند. در اطراف دروازه جنوبی کاروانسرا، اتاقک هایی دیده می شود که احتمالا محل استقرار نگهبان محسوب می شد. چهار دیوار بزرگ با قطر سه متر و دو نیم برج، مهم ترین سیستم امنیتی کاروانسرای دیر گچین به شمار می رود.

بناهای دامی

بناهای دامی که در پشت حجره ها و محل اقامت مسافران تعبیه شده اند، مسقف و دارای نورگیرهای کافی هستند. این بناها که به نگهداری انواع چهارپایان اختصاص داشتند، با ورودی منحصربه فرد خود به گونه ای احداث شده بودند که از فرار چهارپایان جلوگیری نمایند.

بناهای بیرونی

اطراف کاروانسرای دیر گچین می توان مجموعه ای از عمارات خشتی را مشاهده کرد که متعلق به دوره قاجار است. این عمارات به صورت مستطیل و از ابعادی برابر با 200 × 300 متر تشکیل شده اند. در مرکز هرکدام از این عمارات، حیاطی واقع شده است که در چهار طرف آن می توان اتاق ها، آبشخور و اصطبل های نگهداری حیوانات را مشاهده کرد.

چطور به کاروانسرای دیر گچین برویم؟

برای بازدید از در کاروانسرای دیر گچین ابتدا باید از قم به سمت گرمسار حرکت کنید. در کیلومتر 70 اتوبان قم-گرمسار، وارد جاده آسفالته روستای علی آباد شوید و سپس از جاده ای خاکی به سمت دیر گچین حرکت کنید. بعلاوه می توان از شهر ورامین وارد جاده چرمشهر شد و با طی مسافت 20 کیلومتر، به مجموعه دیر گچین رسید.