فیلم مردی بدون سایه؛ عاشقانه ای رمزآلود - مجله تانی بای

امین فرج پور| مردی بدون سایه از فیلم های قابل تأمل سینمای ایران در یکی دو سال اخیر است. البته نه اینکه فیلمی بی ایراد باشد، نه اینکه روایت بی دست اندازی داشته باشد و نه اینکه بتوان آن را حتی بهترین فیلم کارنامه هفت فیلمی علیرضا رئیسیان قلمدادکرد.

اما به رغم تمام این مسائل مردی بدون سایه نوعی شرافت موضوعی دارد، نوعی شناخت زمانه این مهم ترین ویژگی این فیلم است که بی تردید به سلیقه سینمایی علیرضا رئیسیان بازمی گردد. فیلمسازی که در هفت فیلم کارنامه اش، در هر حیطه ای که کار نموده، فیلمی قابل اعتنا حاصل آورده، حتی اگر موضوعی سخت، چون موضوع فیلم سفر را دستمایه قرار داده باشد یا فرایندی بی اوج وفرود، چون ایستگاه متروک را...

عاشقانه ای رمزآلود

مردی بدون سایه عاشقانه ای رمزآلود است. این را خود علیرضا رئیسیان می گوید، در گفت وگویی که در زمان جشنواره انجام شد. این عاشقانه رمزآلود درباره فیلمسازی است که خود به مرور زمان بدل می گردد به موضوع فیلمش. فیلمسازی که درباره قتل های ناموسی فیلم می سازد، در فرایند پیش روی خود تماشاگر را در تعلیق با خود همراه می نماید و درنهایت هم به پایانی تکان دهنده می رسد.

علیرضا رئیسیان می گوید برای نوشتن و ساخت مردی بدون سایه بیش از 70 پفراینده قتل ناموسی را آنالیز کردم. پفراینده هایی تکان دهنده که درنهایت به این نتیجه رسیدم باید درباره نتایج هولناک چنین مواردی هشدار داد. مردی بدون سایه درواقع همین هشدار است.

مردی بدون سایه با هر متر و معیاری فیلمی اجتماعی است. فیلمی درباره سوءظن، خیانت و قتل های ناموسی. البته علیرضا رئیسیان بر این باور است که تمام فیلم هایش، فیلم های اجتماعی هستند. او می گوید: این موضوع را از دو منظر مختلف می توان تحلیل کرد؛ یک نگاه وجود دارد که می گوید اصلا در بین ژانر های سینما، ژانری به نام اجتماعی وجود خارجی ندارد که تا حدی هم درست است، چون فیلم اجتماعی ژانر نیست و به اعتباری هر فیلمی با هر ژانری می تواند اجتماعی هم باشد.

اما اگر منظور سوال تان این باشد که مردی بدون سایه درامی اجتماعی را روایت می نماید، بله. درواقع من باور و تأکید دارم که فیلم باید بازتاب اجتماع خودش باشد. حداقل در خصوص فیلم های خودم، همواره با این باور سراغ ساختش رفته ام. من فیلمی را که معلوم نباشد درباره چه دورانی و چه جامعه ای حرف می زند، دوست ندارم.

فیلم اجتماعی، اما درباره جامعه و زمان تولیدش آشکارا با مخاطب روبه رو شده و قصدش ایجاد آگاهی در او است. با این معیار، مردی بدون سایه قصد انتقال چه پیغامی به تماشاگرش را داشته؟ علیرضا رئیسیان می گوید: پیغام سینما را در حد یک رسانه تقلیل می دهد.

در مردی بدون سایه هم قصد بر این نبوده که پیغام روشن و واضحی را منتقل کنیم، به خصوص که روایت فیلم بین خیال و واقعیت سیر می نماید. اما اگر تماشاگر، حتی تماشاگران معدودی با دیدن فیلم به این نتیجه برسند که سوءظن می تواند بحران های غیرقابل جبران ایجاد کند، شاید بگردد گفت: مردی بدون سایه کارش را نموده است.

مردی بدون سایه بعد از ریحانه، سفر، ایستگاه متروک، پفراینده هاوانا، چهل سالگی و دوران عاشقی. فیلم کارگردانی است که در کارنامه اش سبک و سیاقی اورجینال دارد. علیرضا رئیسیان سلیقه سینمایی اش را در چند جمله چنین خلاصه می نماید: همواره تلاشم بر این بوده با استفاده از ویژگی داستان های جذاب امروزی و با یاری بازیگران بزرگ، درامی انسانی درباره اضطراب های انسان امروزی خلق کنم. یا به عبارتی بهتر، نمایشی تماشایی از مسائل انسان امروز. شاید بتوانم به جرأت بگویم که مردی بدون سایه را می توان چکیده علایق و سلایق من در سینما دانست.

مردی بدون سایه سومین فیلم از سه گانه علیرضا رئیسیان درباره خیانت است، بعد از فیلم های چهل سالگی و دوران عاشقی. عاشقانه هایی که در دام راز ها و رمز ها گرفتارمی آیند. وقتی پای شباهت هایی چنین آشکار بین فیلم های یک کارگردان وسط می آید، بی تردید پای مقایسه و ارزیابی نیز به ادامه بحث باز می گردد.

علیرضا رئیسیان می گوید اجماعی در میان تماشاگران و حتی منتقدان درباره این سه فیلم وجود ندارد: برخی ها گفته اند که چهل سالگی را بیشتر دوست داشتند، عده ای هم از علاقه شان به دوران عاشقی گفته اند و البته عده ای نیز مردی بدون سایه را دوست دارند.، اما خود رئیسیان چه؟ با اینکه در پرسش بالا گفته که مردی بدون سایه را می توان چکیده علایق و سلایق من در سینما دانست، اما به هرحال شنیدن چنین مقایسه ای، آشکارا، جذاب تر است. رئیسیان در این مورد می گوید: از این سه گانه اخیر مردی بدون سایه به سلیقه ام نزدیک تر است ...

مردی بدون سایه البته -از نظر شماری از منتقدان- ایراداتی هم دارد. منتقدان مثلا به سکانس شروعین فیلم ایراد گرفته اند که ظاهرا بخشی از مستندی است که کاراکتر علی مصفا در فیلم می سازد، اما آنچه می بینیم تصاویری با دکوپاژ سینمایی است.

یا به دوپاره بودن فیلم ایراد گرفته اند: دوپارگی بین داستان فیلمساز داستان و فیلمی که ساخته و ظاهرا نقش مهمی نیز در روایت دارد و البته دوپارگی زمانی فیلم، از زمان شروع فیلم تا زمان غیبت سایه و از آن به بعد. رئیسیان درباره سینمایی و دکوپاژشده بودن سکانس مستند فیلم می گوید: خواستم با ریزشدن در جزییات و تاکید روی لحظات ملتهب، هولناک بودن موضوع را نشان دهم.

درباره دوپاره بودن مردی بدون سایه نیز این امر را انکار می نماید: به هیچ وجه قبول ندارم که این فیلم دوپاره است. داستان فیلم درباره این بود که چگونه اتفاقی باعث می گردد که یک زندگی آرام و عادی دچار بحران گردد. البته به گفته رئیسیان اگر از ابتدا خودش احساس می کرد روایت فعلی فیلم باعث دوپارگی آن شده، می شد فیلم را از سکانس قتل شروع کرد و در ادامه نشان داد چه اتفاقی افتاده که شخص را به واکنش هایی چنین سنگین واداشته است، اما، چون احساس لزومی در این کار ندیدم و ضمناً دلم هم نمی خواست داستان فیلم را پیچیده کنم، به همین روایت فعلی بسنده کردم که به نظرم درست ترین شکل روایت این داستان است.

همکاری مستمر با لیلا حاتمی سرد و شورانگیز و قدرتمند

در تاریخ سینما شاهد همکاری های پرباری بین کارگردانان و بازیگرانی ثابت هستیم. مثل همکاری مارتین اسکورسیزی و رابرت دنیرو و بعدتر لئوناردو دی کاپریو در سطح اول سینمای دنیا. یا همکاری مسعود کیمیایی و بهروز وثوقی و بعدتر فرامرز قریبیان، همکاری بهرام بیضایی و سوسن تسلیمی و البته بسیار همکاری پربار دیگری که می گردد مثال زد. همکاری علیرضا رئیسیان و لیلا حاتمی نیز کم کم دارد وارد این فهرست می گردد.

همکاری مستمر در چهار فیلم که از ایستگاه متروک شروع شده و بعد از گذر از چهل سالگی و دوران عاشقی، به مردی بدون سایه رسیده است.

رئیسیان درباره اینکه آیا از اول کاراکتر های سناریو را براساس بازیگران آثارش (به طور تعیین لیلا حاتمی) می نویسد یا نه؛ می گوید: این را می توان به کار آهنگسازی تشبیه کرد که وقتی آهنگش را برای خواننده ای خاص و با شناخت توانایی های خواننده و ظرایف صدایش بنویسد، به احتمال زیاد کار بهتری از کار درمی آید.

در خصوص پرسش شما هم، من از آن فیلمساز هایی نیستم که بلد باشم نقش را به چند بازیگر پیشنهاد دهم و اگر این بازیگر نشد بروم سراغ آن دیگری. دلیل اینکه خیلی ها می گویند بازی های خوبی در فیلم های من وجود دارد، این است که از اول کار در ذهنم می دانم که نقش را برای چه کسی می نویسم و این بازده همکاری را بالا می برد..

اما چرا لیلا حاتمی؟ رئیسیان درباره حضور لیلا حاتمی به عنوان بازیگر ثابت فیلم هایش می گوید: من وقتی می خواهم بازیگر نقش اصلی زن را انتخاب کنم، به بازیگری فکر می کنم که چهره ای قدیس وار داشته باشد.

این سلیقه من است و در پرسونای بازیگری، لیلا حاتمی به سلیقه سینمایی ام نزدیک تر است. این درحالی است که در اوایل همکاری مان با خانم حاتمی با هم با مشکل هم روبرو شده بودیم، اما کم کم روش کار کردن با یکدیگر را آموختیم.

اما حتی اگر این اتفاق هم رخ نمی داد، به نظر من در سینمای ما کمتر بازیگری وجود دارد که بتواند شکنندگی و ظرافت شخصیتی را که هم سرد است و هم شورانگیز و البته قدرتمند ارایه دهد. علاوه بر این لیلا حاتمی به نقش فکر می نماید و درباره تمام جزئیات نقش ایده دارد، این باعث می گردد همکاری با او ثمربخش باشد.

رئیسیان در گفت وگویی دیگر دراین باره مثال هم زده بود: بسیاری از لوکیشن های فیلم در اسپانیا گرفته شده است و من می دانستم که خانم حاتمی زبان انگلیسی، فرانسوی و آلمانی را می داند، ولی به اسپانیایی مسلط نیست؛ بنابراین می خواستم از بازیگری خارجی بازی بگیرم، اما او مخالفت کرد و در ناباوری ظرف چند روز زبان اسپانیایی را یاد گرفت.